یک پارچگی فرهنگهای ایران و هند و میانرودان
توفیق اقتصادی :هفتصدوهشتادوسومین برنامهی فرهنگی «شبهای بُخارا» ویژهی یادکرد از کوششهای علمی استورهشناس نامدار ایران، مهرداد بهار (درگذشتهی 22 آبانماه 1373 خورشیدی)، بود. شبهای بخارا به کوشش مجلهی فرهنگی- هنری بخارا- به مدیریت علی دهباشی- برگزار میشود. این نشست با عنوان «شب مهرداد بهار» برگزار شد.
به گزارش گروه فرهنگ و هنر پایگاه خبری توفیق اقتصادی،در این نشست، دکتر ابوالقاسم اسماعیلپور، استاد دانشگاه و استورهشناس که خود از شاگردان برجستهی مهرداد بهار بوده است، به سخنرانی پرداخت و به کوششهای بسیار بهار در شناخت استورههای ایرانی و بُنمایههای آن اشاره کرد. اسماعیلپور در آغاز سخنانش گفت: «من این بخت بیمانند را داشتم که از بیستسالگی با استاد مهرداد بهار آشنا شوم. در حالیکه دانشجویان دیگر در دورهی فوقلیسانس میتوانستند در کلاسهای ایشان شرکت کنند. بیستساله بودم که از یکی از همدانشگاهیهایم شنیدم که: پسر ملکالشعرای بهار در طبقهی سوم دانشکده کلاس درس دارد. من هم بدون اجازه وارد کلاس شدم و از آن روز ببعد این اجازه را از استاد بهار گرفتم که تا پایان تِرم در کلاس درسشان باشم. سپس پنجشنبهها و آدینههای هر هفته، نزدشان میرفتم و از دانششان میآموختم. چون اهل کوهنوردی بود از همراهان کوهنوردی او هم بودم. تا این که 10 سال پس از آن، در سال 1363، شاگرد ایشان شدم. این آشنایی، در میانسالی استاد، نزدیک به چهلسالگی ایشان، روی داد».
بهار ایرانشناسی با رویکردی نو بود
اسماعیلپور سپس افزود: «زندگی استاد بهار را باید به دو دوره بخشبندی کرد. یکی دورهی جوانی تا آغاز میانسالی است که دوران پُرآشوبی بود و رویدادهایی پیش آمد وطرز فکر خاصی داشتند. من دربارهی دورهی نخست چیزی نمیگویم. دورهی دوم زندگی ایشان با نگاه علمی به بخش ایرانشناسی و استورههای ایرانی سپری شد. بهار به این دو، نگاهی نو داشت. او ایرانشناسی با رویکرد ویژه بود و نظریههای علمی تازهای داشت. هرچند در آن زمان با دیدگاههای ایشان روی خوش نشان داده نمیشد، اما آنچه بهار گفت تداوم پیدا کرد. اکنون، سیسال پس از درگذشت بهار است که میبینیم هم دانشمندان ایرانی و هم برخی از دانشمندان غربی به رویکردهای او توجهی خاص نشان میدهند».
این سخنران بهویژگیهای پژوهشی مهرداد بهار اشاره کرد و گفت: «رویکرد تازهی بهار، که خود بارها از آن سخن میگفت، به تأثیر فرهنگ آسیای غربی بر فرهنگ درازآهنگ ایران بازمیگشت. مهرداد بهار باور داشت که در درستی فرهنگی که تحت تأثیر فرهنگهای پیشرفتهی همجوارش نباشد، باید شک کرد. او میگفت: مگر نه اینکه فرهنگ یونان و روم تحت تأثیر فرهنگ آسیای صغیر و سوریه و حتا مصر بوده است و امروزه بسیاری از دانشمندان مغربزمین باور دارند که بسیاری از مضمونهای ایلیاد و اودیسه برخاسته از فرهنگ آسیای صغیر است و نیز فرهنگ بینالنهرین. از اینرو بهار باور داشت که فرهنگ ایرانی از فرهنگ ایلامی و میانرودانی تأثیر پذیرفته است و آن را صرفاً تداوم فرهنگ هندوایرانی نمیدانست. حتا میگفت که فرهنگ هندوایرانی از فرهنگ ایلامی (که پیش از آمدن آریاییها دارای خط و نگارش بودند) بیتأثیر نبوده است. احتمال هم میداد که برخی بُنمایهها و مضامین ایلامی تحت تأثیر خدایان بینالنهرین بوده است. برای نمونه، شخصیت یکی از خدایان ایلامی –اینشوشیناک-، از یکی از خدایان بینالنهرینی گرفته شده است».
بهار اهل اندیشیدن بود
به سخن اسماعیلپور، رویکرد مهرداد بهار، رویکردی تطبیقی- تحولی بود؛ یعنی تطبیق بُنمایهها. حتا میگفتند آن تأثیرپذیریها چهبسا مستقیم نباشد و از تجربههای مشترک بشر برخاسته باشد. انسانها در هر کجای کرهی زمین، خورشید را میبینند. پس تجربههای یکسانی دربارهی خورشید دارند. از اینرو، همهی ملتهای کهن از استورهی خورشید بهره بردهاند، از شَمَش بینالنهرینی گرفته تا میترای ایرانی و هلیوس نماد خورشید در یونان.
آنگاه افزود: «بهار میگفت آنچه همانندیها را بیشتر میکند، شباهتهای جزیی است. او آن شباهتها را کنار هم میگذاشت و به بررسی تطبیقی آنها میپرداخت. سپس اسناد و مدارک باستانشناسی و تاریخی و روایتهای اساتیری را پیگیری میکرد و مییافت. بهار اهل اندیشیدن بود و تنها، راوی استورهها و فرهنگ ایرانی نبود و برای هر مضمونی ایدهی تازهای ارائه میداد».
اسماعیلپور با اشاره به آثار ماندگار مهرداد بهار، گفت: «در بخش اساتیر، استاد بهار در سال 1351 با چاپ کتاب “اساتیر ایران” که سپستر با نام “پژوهشی در اساتیر ایرانی” منتشر شد، یکی از بنیانیترین پژوهشهای استورهشناسی ایرانی را بنیان گذاشت. درست است که پیش از او استادانی مانند ابراهیم پورداوود، محمد معین، ملکالشعرای بهار و دیگران، در این زمینه کار کرده بودند، اما هنوز استورهشناسی ایرانی به شکل یک دانش مستقل شناختهشده نبود. مهرداد بهار در دهههای چهل و پنجاه تحول بزرگی در پژوهشهای استورهشناسی ایرانی پدید آورد و بهشکل آکادمیک این کار را آغاز کرد، و این پدیدهی خیلی مهمی بود؛ چرا که دیدگاه زمانه چنین بود که استورهها، افسانهای و بیارزش هستند. بهراستی هم زمینه برای پژوهشهای استورهشناسی فراهم نبود. بنابراین کار ایشان در آن زمان، بنیادی و اساسی بود».
بهار فرهنگهای ایران و هند و میانرودان را یکپارچه میدید
اسماعیلپور گفت: «کتاب “پژوهشی در استورههای ایرانی” مهرداد بهار، یکی از بهترین کتابها در این زمینه است. او بخشهای استورهای را با کمک کتابهایی مانند “بندهش” که تخصص ایشان بود، و برای نخستینبار برگردان بخشهایی از کتاب “دینکرد”، نوشت و نیز متنهای زبان پهلوی. اما اکنون متون پهلوی را چاپ میکنند بدون آنکه حتا نامی از مهرداد بهار بیاورند. در حالیکه صفحهبهصفحهی آن متون زیر نظر او چاپ شده است».
این سخنران از آغازگری مهرداد بهار یاد کرد و گفت: «بیگمان استاد بهار هم در بخش استورههای ایرانی و هم پژوهشهای استورهشناختی، پیشتاز بود. در زمینهی ادبیات ودایی هم پیشتاز شناخته میشود. او فرهنگ آسیای غربی را تنها وابسته به فرهنگ بینالنهرین نمیدانست و میگفت فرهنگ آسیای غربی به هند هم مربوط میشود. بهار پهنهی بزرگ فرهنگی هند- ایران- بینالنهرین را که دارای فرهنگ و تاریخی چندهزار ساله است، یکپارچه نگاه میکرد».
به سخن اسماعیلپور، ویژگی دیگر اندیشهی ایرانشناسی مهرداد بهار که واپسین پژوهشهای ایشان را دربرمیگیرد، تأثیر فرهنگ گنوسی و مانوی بود. یکی از بهترین نوشتهها دربارهی گنوسیسیم در ایران، مقدمهی مفصلی است که ایشان بر کتاب “ادبیات مانوی” نوشتهاند.
ابوالقاسم اسماعیلپور در پایان سخنانش با سپاسگزاری از علی دهباشی در برپایی چنین بزرگداشتی، گفت: «سیسال از درگذشت استاد مهرداد بهار گذشت و ما وظیفه داریم که دَینمان را نسبت به این ایرانشناس و استورهشناس بزرگ ادا کنیم».
در آغاز این نشست، علی دهباشی، مدیر مجلهی فرهنگی- هنری «بخارا» برپایی «شب مهرداد بهار» را به بهانهی سیامین سال درگذشت بهار و کوششهای ماندگار استورهشناسی او برشمرد.
پیش از پخش فیلم مستند «دربارهی مهرداد بهار»، پیام مستوفی، کارگردان آن، در سخنان کوتاهی چگونگی فراهمآمدن این فیلم را توضیح داد و از کسانی که در این راه یاریگر او بودهاند، سپاسگزاری کرد. پخش مستند یادشده، پایانبخش این برنامهی فرهنگی بود.
«شب مهرداد بهار» در تالار فردوسی خانهی اندیشمندان علوم انسانی، در پسین یکشنبه بیستوهفتم آبانماه 1403 و با باشندگی شمار بسیاری از علاقهمندان برگزار شد.
*امرداد/فرتورها از شهداد حیدری
